Agricultural Water Management Basis and Mechanisms in Tabriz Plain

زمینه­ها و سازوکارهای مدیریت آب کشاورزی در دشت تبریز

                           جواد حسین زاد^1*، فاطمه کاظمیه² ، اکرم جوادی³ و هوشنگ غفوری⁴

تاریخ دریافت:  31/01/90   تاریخ پذیرش: 27/04/91

^1-دانشیار گروه اقتصاد کشاورزی دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز

^2- دانشجوی دکتری ترویج و آموزش کشاورزی دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت­مدرس

^3- دانشجوی سابق کارشناسی ارشد توسعه روستایی گروه اقتصاد کشاورزی دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز

^4- دانشجوی کارشناسی ارشد سنجش از دور و سیستم­های اطلاعات جغرافیایی دانشکده جغرافیا دانشگاه تبریز

Email: J.Hosseinzad@tabrizu.ac.i^* مسئول مکاتبه

چکیده

آب عامل و محرک اصلی کشاورزی در جهان به شمار می رود. علی­رغم محدودیت منابع آبی در اکثر مناطق، گزارش­ها حاکی از آن است که فعالیت­های کشاورزی حدود 70 درصد آب مصرفی در سطح جهان را به خود اختصاص داده است. بدیهی است شناخت مسائل و مشکلات مدیریت منابع آب و ارائه سازوکارها می­تواند گامی مؤثر در جهت بهبود مدیریت منابع آب و در نتیجه باعث توسعه کشاورزی باشد. در این مطالعه زمینه­ها و سازوکارهای مدیریت آب کشاورزی در منطقه دشت تبریز که یکی از مناطق مهم کشاورزی استان آذربایجان­شرقی است مورد بررسی قرار گرفته است، ابتدا به طبقه­بندی مشکلات و عوامل مؤثر بر مدیریت منابع آب پرداخته شد و در مرحله بعد، شاخص­های مدیریت آب کشاورزی شناسایی شدند. برای کاهش تعداد شاخص­ها به تعداد کمتر از سازو‎کارهای اساسی و شاخص­های مؤثر، از تحلیل عاملی استفاده شد. عدم تناسب بین تعداد چاه­های بهره­برداری و مساحت زمین زیر کشت، شور شدن منابع آب زیرزمینی در اثر برداشت بی­رویه از این منابع و افت سطح آب زیرزمینی به عنوان اولویت­های اول تا سوم مشکلات مدیریت آب کشاورزی منطقه شناخته شدند. هم­چنین نتایج نشان داد که حدود 61 درصد از تغییرات واریانس کل مدیریت آب کشاورزی به وسیله سه عامل آب­های سطحی و زیرزمینی عمیق و نیمه عمیق تبیین می­شود. بنابراین، کاهش میزان تخلیه چاه­ها و استفاده بهینه از آب­های سطحی در جهت افزایش سطح زیر کشت آبی در مدیریت منابع آبی منطقه موثر خواهد بود.

واژه­های کلیدی: تحلیل عاملی، شاخص­های مدیریت آب کشاورزی، دشت تبریز، مسائل و مشکلات مدیریت آب کشاورزی.

Agricultural Water Management Basis and Mechanisms in Tabriz Plain

J Hosseinzad^1*, F Kazemiyeh², A Javadi³ and H Ghafouri⁴

Received: 20 April 2011  Accepted: 17 July 2012

^1-Assoc. Prof., Dept. of Agric. Economics, Faculty of Agric., Univ. of Tabriz, Iran.

^2- Ph.D. Student, Dept. of Agric. Extension and Education, Faculty of Agric., Univ. of Tarbiat Modares, Iran.

^3- Former M.Sc Student, Dept. of Agric. Economics, Faculty of Agric., Univ. of Tabriz, Iran.

^4- M.Sc. Student, Dept. of Geography, Univ. of Tabriz, Iran.

* Corresponding Author E-mail: J.Hosseinzad@tabrizu.ac.ir

Abstract

Water is the main stimulus factor for farming in the world. In spite of the limitation of the water resources in most areas, reports claim that agricultural activities allocates 70 percent of the used water on the world; therefore, the top responsible people in this economic field should consider finding ways and methods of adjusting and utilizing water consumption. Quite obviously, being well aware of the problems of water resources management and presenting the effective solutions may be an effective step forward to improve the management of water resources and consequently develops sustainable agriculture. For this purpose, the basis and mechanism of agricultural water management in Tabriz plain as one of the most important areas of farming in East Azarbaijan is being studied. In this study, first problems and effective factors in agricultural water management were classified. At the second stage, management indices of agricultural water were recognized. To reduce the number of indices smaller than the fundamental mechanisms and effective indices, factor analysis has been used. According to experts opinion, the imbalance between the operating wells and the area of the fields under cultivation, salinity of the groundwater due to irregular usage of this resource and drawdown of groundwater are known as the first three prior problems of agricultural water management of the region. Also, according to the viewpoints of the farmers, drawdown of groundwater, unawareness of the farmers of the importance of the groundwater and reduction of average discharge of the wells are the first three prior problems of the agricultural water management in the region. The results indicated that 61 percent of the variance of the total water management indices has been defined by factors of surface and ground water. Therefore, reducing water extracted from the wells and optimum use of surface water for extending irrigated farms will be effective in water resources management of the region.

Keywords: Agricultural water management indices, Agricultural water management problems, Factor analysis, Tabriz plain.

مقدمه

آب از دیر­باز مهم ترین عامل توسعه به خصوص توسعه بخش کشاورزی در جهان بوده است. انسان­ها در دوران اولیه زندگی، نزدیک رودخانه­ها و منابع آب تجمع کرده و آب مورد نیاز فعالیت­های کشاورزی، که می­توان آن را نخستین دخالت بشر در طبیعت دانست، از منابع آب رودخانه­ها و چشمه­ها تأمین می­کردند. هر چند منابع آب موجود در کره زمین زیاد است، اما 5/96 درصد این منابع شور و متعلق به آب اقیانوس­ها است (چاو و همکاران 1988). مقدار بسیار محدودی آب شیرین سطحی و زیرزمینی به طور مستقیم از سوی انسان مورد استفاده قرار می­گیرد. افزون بر آن، کمی بیش از 76/1 درصد از آب­های کره زمین به صورت بلورها یا رودخانه­های یخی از دسترس خارج شده و آنچه باقی­مانده در عمق زمین ذخیره شده است (عزیزی 1380).

قرار گرفتن کشور ایران در اقلیم خشک و نیمه خشک از یک طرف و افزایش جمعیت و در نتیجه افزایش تقاضا برای آب در بخش­های مختلف از سوی دیگر منجر به بروز مشکلاتی برای تأمین تقاضای رو به رشد آب شده است. این مشکلات در بخش کشاورزی که بیش از 93 درصد آب قابل استحصال کشور در آن مصرف می­شود شدیدتر است. از لحاظ نظری شکاف موجود می­بایستی با افزایش عرضه، تعدیل تقاضا و یا هر دوی این­ها پر شود. لیکن در عمل از آن­جا که عمده منابع قابل استحصال در طرف عرضه قبلاً بهره­برداری شده است و افزایش بیشتر عرضه محدود و با هزینه بسیار زیادی همراه است، بنابراین مدیریت تقاضا برای کنترل مصرف و بهره­برداری کارآمد از آب مناسب­ و قابل دسترس ضروری به نظر می­رسد (حسین زاد 1383).

با توجه به نقش آب در فعالیت­های کشاورزی دشت­های کم آب کشور و تأثیری که کمبود آب بر آن­ها دارد می­توان دریافت که بهترین گزینه برای دوام و پایداری فعالیت­های کشاورزی در آینده استفاده علمی از آب است. دشت تبریز هم به عنوان یکی از قطب­های کشاورزی استان آذربایجان شرقی از این قضیه مستثنی نیست. زندگی بیشتر مردم در دشت تبریز به فعالیت­های کشاورزی وابسته است که اکثر این    فعالیت­ها بدون آب امکان­پذیر نیست. بنابراین شناخت مسائل و مشکلات مدیریت منابع آب و ارائه سازوکارهای مناسب در دشت تبریز نیز می­تواند گامی مؤثر در جهت بهبود مدیریت منابع آب و توسعه کشاورزی آن منطقه باشد. وسعت منطقه مورد مطالعه حدود 100000 هکتار است. کل اراضی زراعی این منطقه در حدود 33000 هکتارمی­باشد. منابع آب مورد استفاده در دشت تبریز جهت مصارف کشاورزی شامل منابع آب سطحی و زیرزمینی می­باشد. بر اساس مشاهدات و بررسی­های انجام شده در این منطقه از جمله عوامل محدود کننده می­توان به محدودیت آب، محدودیت خاک، محدودیت دانش فنی کشاورزان اشاره نمود. منابع آب اصلی­ترین عامل محدودیت توسعه کشاورزی در دشت تبریز می­باشد. کمبود منابع آب بخصوص در فصل تابستان از مشکلات عمده اراضی فاریاب و بهره­برداری مناسب­تر از این اراضی محسوب می­گردد. در این خصوص کیفیت آب آبیاری نیز یکی از محدودیت­های فعالیت­های کشاورزی دشت تبریز است (بی­نام 1378). بنابر اهمیت موضوع مطالعات متعددی در این زمینه انجام گرفته که به نمونه های زیر می توان اشاره کرد:

صبوحی و همکاران (1386) در مطالعه­ای موردی به ارزیابی راه­کارهای مدیریت منابع آب زیرزمینی، در دشت نریمانی در استان خراسان پرداختند. در این مطالعه راه کارهای مختلف مدیریت منابع آب زیرزمینی مقایسه گردید. نتایج نشان داد که راه کار بهره­برداری از آب­های زیرزمینی و سیاست مالیاتی، نسبت به‎ گزینه­های دیگر امکان رسیدن به  بهره­برداری پایدار از آب­های زیرزمینی را فراهم می­کند. محمدی (1386) در مطالعه­ای به تحلیل زمینه­ها و سازوکارهای مدیریت آب کشاورزی در شهرستان زرین دشت استان فارس پرداخته است. نتایج نشان داد که افت سطح آب زیرزمینی، شورشدن منابع آب زیرزمینی در اثر مصرف بی­رویه از این آب­ها، تبخیر بیش از حد آب در مسیر کانال، خاکی بودن کانال­ها با راندمان پایین انتقال آب، شور بودن آب آبیاری، قطعه قطعه بودن اراضی، اولویت­های مشکلات در زمینه­های منبع آبیاری، انتقال آب و مصرف در سطح مزرعه توسط کشاورزان را در منطقه مورد مطالعه تشکیل داده است. از دیگر    پژوهش­های انجام گرفته در این زمینه می­توان به مطالعات فرزام­پور (1380)، پورزند (1381)، سیار ایرانی (1383)، نوری اسفندیاری (1385)، میرزائی و همکاران (1386)، فورست (2002)، هیون و همکاران (2002)، سیا و همکاران (2003)، ماریولیکس (2007) و نامارا و همکاران (2010) اشاره کرد.

با عنایت به ضرورت موضوع و این که تاکنون مطالعه جامع و کاملی در این زمینه در منطقه دشت تبریز صورت نگرفته است، سعی شد این مقوله در این منطقه مورد مطالعه قرار گیرد. در این راستا ابتدا مشکلات و عوامل موثر در مدیریت منابع آب شناسایی و سپس به شناسایی شاخص­های مدیریت آب پرداخته شد. بنابراین هدف این مقاله، شناسایی شاخص­ها، مشکلات و عوامل مؤثر بر مدیریت منابع آب دشت تبریز می­باشد. 

مواد و روش­ها

   آگاهی از اولویت مشکلات مدیریت منابع آب، یکی از عوامل مهم در ارائه سازوکارها جهت مدیریت آب کشاورزی می‎باشد. بدین منظور سؤال­هایی طراحی و در اختیار پاسخگویان (کشاورزان و کارشناسان) قرار گرفت و اولویت­بندی مشکلات مدیریت آب کشاورزی و عوامل مؤثر بر آن بر اساس ضریب تغییر[1] (CV) بدست آمده انجام می­گیرد[2]. از روش ضریب تغییرات که گاهی آن را عامل ویلیامسون[3] نیز می­نامندبرای سنجش این که تا چه حد مقدار یک متغیر به طور نامتعادل توزیع شده است، استفاده می­شود. ضریب تغییرات با استفاده از رابطه [1] محاسبه می­شود (منصورفر 1388).

[1]                  

   در رابطه فوق،  عبارتست از مقدار یک متغیر برای یک فرد خاص،  میانگین متغیر (مشکلات و عوامل مؤثر) و  تعداد افراد می­باشد. مقدار بالای ضریب تغییر نشان­دهنده نابرابری بیشتر در توزیع متغیر مورد نظر می­باشد. ضریب تغییرات شاخصی از پراکندگی است و مقدار کمتر آن به معنی توافق آراء و افکار یا دیدگاه­های مخاطبان نسبت به مقوله مورد سنجش است. مقوله­ای که مورد توافق بیشتر طبقات مختلف کشاورزان و کارشناسان باشد از اهمیت بالاتری برخوردار است.

   در این مطالعه تعدادی از شاخص­ها پردازش شده و به تعداد کمتری از سازه­های زیربنایی و شاخص­های مؤثر کاهش می­یابند. برای انجام این کار از روش آماری چند متغیره تحلیل عاملی[4] استفاده ­گردید. تحلیل عاملی (برخلاف رگرسیون چندگانه و تحلیل تشخیصی که در آن یک یا چند متغیر وابسته و تعداد زیادی متغیر مستقل وجود دارد) روشی هم وابسته بوده که در آن کلیه متغیرها به طور همزمان مـدنظرقرارمی­گیرند. هدف اصلی این روش، کاهش دادن تعداد متغیرها به منظور توانایی تفسیر داده­ها است. برای این منظور از تکنیک تحلیل عاملی اکتشافی بر اساس روش تجزیه به    مؤلفه­های اصلی[5] (PC) استفاده می­گردد. متغیرهای جدید فاقد همبستگی با همدیگر بوده و مستقل از هم هستند. در انجام تحلیل عاملی مراحل زیر طی می­شود:

  ابتدا تشخیص مناسب­بودن داده­ها برای تحلیل عاملی با استفاده از آماره­های [6] و آزمون بارتلت انجام می­گیرد. دامنه  بین صفر تا یک بوده و هر چقدر این آماره به یک نزدیکتر باشد به همان میزان روایی نمونه نیز بالاتر است. وقتی مقدار  بزرگتر از 6/0 باشد به راحتی می­توان تحلیل عاملی کرد و هرچقدر این مقدار بیشتر باشد کفایت نمونه­برداری بیشتر خواهد بود. با توجه به معنی­دار بودن آزمون بارتلت می­توان نتیجه گرفت که تفکیک عامل­ها به درستی انجام شده است. در مرحله بعد برای تعیین تعداد عامل­های معنی­دار از معیار مقادیر ویژه استفاده می شود که از ماتریس همبستگی حاصل می­شود. همبستگی هر متغیر با هر عامل بار عاملی نامیده می­شود. واریانس تبیین شده توسط هر عامل برابر است با مجموع مجذور بارهای عاملی آن. این واریانس مقدار ویژه نامیده می­شود.  معمولا عامل­هایی انتخاب می­شوند که مقدار ویژه آن­ها از یک بیشتر باشد. برای بدست آوردن مطلوب­ترین راه حل که به آسان­ترین شیوه قابل تفسیر باشد، محور عامل­های حاصل از تحلیل اولیه معمولا چرخش داده می­شوند. در بین روش­های چرخش عامل­ها، روش واریماکس[7] عمومیت بیشتری داشته و کاربرد آن فراوان­تر است. در این روش چرخش، چون تعداد متغیرهایی که بارهای[8] قوی در یک عامل دارد کمینه می­گردد، تفسیر عامل­ها ساده­تر است. بار عاملی اندازه همخوانی بین یک متغیر و یک عامل است. بارها همان بردارهای ویژه ناشی از ماتریس همبستگی بین داده­ها است. متغیرهایی که بار عاملی آن­ها بزرگتر از 5/0 باشند به عنوان بارهای عاملی معنی­دار استخراج      می­گردند. پس از دوران عامل­ها، از طریق انتساب متغیرها به عامل­ها به استنتاج مفهومی پرداخته می­شود (هومن، 1385).

   جامعه آماری این تحقیق را دو گروه کارشناسان و روستاهای دشت تبریز تشکیل دادند. جامعه آماری کارشناسان را 30 نفر از کارشناسان سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان­شرقی، مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان تبریز، مراکز خدمات روستایی دهستان­های منطقه مورد مطالعه و سازمان آب      منطقه­ای تشکیل دادند. جامعه آماری روستاها را 39 روستا که در منطقه دشت تبریز قرار دارند تشکیل داده است. بخش اعظمی از آمار و اطلاعات مورد نیاز از طریق مراجعه حضوری به کارشناسان و روستاها و تکمیل پرسشنامه در سال 1388 و بخش دیگر از طریق مطالعات کتابخانه­ای، مراجعه به سازمان آب منطقه­ای و مدیریت جهاد کشاورزی فراهم شد.

نتایج و بحث

    بررسی­های اولیه نشان داد که اکثر کارشناسان (7/66 درصد) معتقد بودند که دشت تبریز با مسأله کم آبی به میزان زیاد روبرو است. طبق نظر کارشناسان، کمبود بارندگی و خشکسالی به عنوان علت اصلی کم آبی منطقه شناخته شد و بعد از آن به ترتیب اتلاف آب در سطح مزرعه، بهره برداری نامناسب از منابع و اتلاف در مسیر انتقال آب در اولویت­های بعدی قرار گرفتند.

مسائل و مشکلات مدیریت آب کشاورزی از دیدگاه کارشناسان

    به منظور آگاهی از اولویت مسائل و مشکلات مدیریت آب کشاورزی از دیدگاه کارشناسان، تعداد بیست و هشت گویه به شرح جدول 1 به کارشناسان ارائه گردید. همان­طوری که در جدول 1 مشاهده      می­شود عدم تناسب بین تعداد چاه­های افراد و میزان زمین زیر کشت، شور شدن منابع آب زیرزمینی در اثر   برداشت بی­رویه از این منابع و افت سطح آب زیرزمینی به ترتیب به عنوان اولویت­های اول تا سوم در زمینه مشکلات منبع آب از دیدگاه کارشناسان شناخته شدند. پر پیچ و خم بودن کانال­ها، رویش گیاهان هرز در طول مسیر کانال و کمک به اتلاف آب در مسیر کانال و مسیرهای تردد بین مزارع افراد مختلف نیز به ترتیب به عنوان اولویت­های اول تا سوم مشکلات در زمینه انتقال آب هستند. در زمینه مصرف در سطح مزرعه نیز سه مشکل استفاده از روش­های آبیاری سنتی، قطعه قطعه بودن اراضی و شوربودن آب آبیاری به عنوان   اولویت­های اول تا سوم قرار گرفتند.

جدول 1- نتایج اولویت بندی مشکلات مدیریت آب کشاورزی در سه زمینه از دیدگاه کارشناسان در دشت تبریز

جدول 2 نیز اولویت­بندی مسائل و مشکلات مدیریت آب کشاورزی را از دیدگاه کارشناسان در حالت کلی نشان می­دهد. طبق نظر کارشناسان، عدم تناسب بین تعداد چاه­های افراد و میزان زمین زیر کشت، شور شدن منابع آب زیرزمینی در اثر برداشت بی­رویه از این منابع، افت سطح آب زیرزمینی، استفاده از روش­های آبیاری سنتی و قطعه قطعه بودن اراضی به عنوان اولویت­های اول تا پنجم مشکلات مدیریت آب کشاورزی منطقه شناخته شده­اند.

جدول2- نتایج اولویت بندی کلی مشکلات مدیریت آب کشاورزی از دیدگاه کارشناسان در دشت تبریز

^* 6667/3، میانگین نظرات کشاورزان در مورد سوال پرسش شده می­باشد. نظرات خیلی کم با نمره 1، کم با نمره 2، متوسط با نمره 3، زیاد با نمره 4 و خیلی زیاد با نمره 5 مشخص شده است.

عوامل مؤثر بر مدیریت آب کشاورزی از دیدگاه کارشناسان

برای بررسی عوامل مؤثر بر مدیریت آب کشاورزی تعداد دوازده گویه به شرح جدول 3 مطرح شد و از کارشناسان خواسته شد که میزان اهمیت هر یک از مقوله­ها را بیان کنند. سپس اولویت­بندی با توجه به ضریب تغییرات بدست آمده، انجام شد. همان طوری که

در جدول 3 مشاهده می­شود، سیاست­های حمایتی دولت، مشارکت کشاورزان در زمینه­های  بهره­برداری از آب و نگهداری از کانال­ها، اعتبارات دریافتی جهت بهبود سیستم­های آبیاری به ترتیب به عنوان      اولویت­های اول تا سوم در زمینه عوامل مؤثر بر مدیریت آب کشاورزی از دیدگاه کارشناسان شناخته شدند.

جدول 3- نتایج اولویت­بندی عوامل مؤثر بر مدیریت آب کشاورزی از دیدگاه کارشناسان در دشت تبریز

مسائل و مشکلات مدیریت آب کشاورزی از دیدگاه کشاورزان

جهت آگاهی از اولویت مسائل و مشکلات مدیریت آب کشاورزی، تعداد بیست و هشت گویه به شرح جدول 4  به کشاورزان ارائه گردید. در این جدول اولویت­بندی مسائل و مشکلات مدیریت آب کشاورزی در سه زمینه منبع آب، انتقال آب و مصرف در سطح مزرعه از دیدگاه کشاورزان نشان داده شده است. همان­طوری­که در جدول 4 مشاهده می­شود افت سطح آب زیرزمینی، عدم آگاهی کشاورزان از میزان اهمیت آب­های زیرزمینی و کاهش دبی چاه­ها به ترتیب به عنوان اولویت­های اول تا سوم در زمینه مشکلات منابع آب از دیدگاه کشاورزان شناخته شدند. خاکی بودن کانال­ها با راندمان پائین انتقال آب، پر پیچ و خم بودن کانال­ها، فاصله زیاد کانال از مبدا تا محل مصرف در مزرعه نیز به ترتیب به عنوان اولویت­های اول تا سوم مشکلات در زمینه انتقال آب هستند. در زمینه مصرف در سطح مزرعه نیز سه مشکل شور بودن آب آبیاری، شور بودن خاک اراضی و استفاده از روش­های آبیاری سنتی به عنوان اولویت­های اول تا سوم قرار گرفتند.

جدول 4- نتایج اولویت­بندی مشکلات مدیریت آب کشاورزی در سه زمینه از دیدگاه کشاورزان در دشت تبریز

اولویت­بندی مسائل و مشکلات مدیریت آب از دیدگاه کشاورزان نیز در جدول 5 نشان داده شده است. طبق نظر کشاورزان، افت سطح آب زیرزمینی، عدم آگاهی کشاورزان از میزان اهمیت آب­های زیرزمینی، کاهش دبی چاه­ها، شور بودن آب آبیاری و عدم رعایت فاصله مناسب بین چاه­ها به عنوان اولویت­های اول تا پنجم مشکلات مدیریت آب کشاورزی در منطقه شناخته    شده­اند.

جدول 5- نتایج اولویت­بندی کلی مشکلات مدیریت آب کشاورزی از دیدگاه کشاورزان

عوامل مؤثر بر مدیریت آب کشاورزی از دیدگاه کشاورزان

    برای بررسی عوامل مؤثر بر مدیریت آب کشاورزی تعداد دوازده گویه به شرح جدول 6 مطرح شد و از کشاورزان خواسته شد که میزان اهمیت هر یک از مقوله­ها را بیان کنند. سپس  اولویت­بندی با توجه به ضریب تغییرات بدست آمده، انجام شد. همان­طوری­که در جدول 6 مشاهده می­شود، سیاست­های حمایتی دولت، مشارکت کشاورزان در زمینه­های بهره­برداری از آب و نگهداری از کانال­ها، اعتبارات دریافتی جهت بهبود سیستم آبیاری به ترتیب به عنوان اولویت­های اول تا سوم در زمینه عوامل مؤثر بر مدیریت آب کشاورزی از دیدگاه کشاورزان شناخته شدند.

جدول 6- نتایج اولویت­بندی عوامل مؤثر بر مدیریت آب کشاورزی از دیدگاه کشاورزان

نتایج تحلیل عاملی شاخص­های مدیریت آب کشاورزی

مقدار  برای مجموعه شاخص­های مدیریت آب کشاورزی 61/0 بدست آمد. بنابراین می­توان گفت تعداد نمونه­ها  برای تحلیل عاملی مناسب بودند. مقدار آزمون بارتلت نیز، 7/75 بدست آمد که در سطح یک درصد معنی­دار بود. بنابراین می­توان نتیجه گرفت که تفکیک عامل­ها به درستی انجام شده و متغیرهای هر عامل همبستگی ریشه­ای بالایی با یکدیگر دارند. در جدول 7، ضرایب اشتراک هر یک از شاخص ها به روش تحلیل مؤلفه­های اصلی در مرحله اولیه نشان داده شده است.

جدول 7- نتایج ضرایب اشتراک هر یک از شاخص­ها بر اساس تجزیه به مؤلفه­های اصلی

جدول 8، تعداد عامل­های معنی­­دار را نشان می­دهد. در مجموع 3 عامل برای مجموعه شاخص­های مدیریت آب کشاورزی معنی­­دار شدند، چون مقدار ویژه آن­ها از یک بیشتر بود. چنانچه جدول 8 نشان می­دهد 3 عامل،  حدود 61  درصد تغییرات واریانس کل را تبیین می­کنند.

جهت روشن شدن ماهیت عامل­های استخراج شده و در نتیجه امکان نامگذاری آن­ها، نحوه بارگیری مجموعه  شاخص­های اولیه در جدول 9 نشان داده شده است.

جدول 9-  نتایج بارگیری عامل­های استخراجی از مجموعه شاخص­های مدیریت آب کشاورزی بعد از چرخش محورها

پس از دوران عامل­ها، از طریق انتساب متغیرها به عامل­ها به استنتاج مفهومی پرداخته شد. برای این منظور هر یک از مجموعه متغیرهایی که بر یک عامل تعلق گرفته­اند، مفهومی عام تعیین شد و به تفسیر آن­ها پرداخته شد. جدول 10، استنتاج مفهومی عامل­های مدیریت آب کشاورزی را نشان می­دهد.

جدول 10-نتایج  استنتاج مفهومی عامل­های مدیریت آب کشاورزی و سهم هر یک از آن­ها از واریانس کل

    در عامل­های مدیریت آب کشاورزی شاخص­هایی که دارای بار عاملی بزرگتر از 5/0 بودند شناسایی شدند. در عامل اول مدیریت آب که حدود 3/27 درصد از تغییرات واریانس کل را تبیین می­کند، شاخص­های درصد اراضی زراعی آبی استفاده کننده از آبیاری سطحی به کل اراضی آبی، نسبت آبدهی نهرها به تعداد نهرها و نسبت زمین­های آبی به بهره­برداران دارای بار عاملی بزرگتر از 5/0 بودند. این عامل تحت عنوان عامل آب­های سطحی نامگذاری شد. در عامل دوم مدیریت آب کشاورزی نیز شاخص­های نسبت آبدهی چاه­های عمیق به تعداد چاه­های عمیق، درصد اراضی آبی از کل سطح زیر کشت و میزان تخلیه سالانه چاه­های عمیق به ازای هر ده هکتار اراضی آبی دارای بار عاملی بزرگتر از 5/0 بودند که تحت عنوان عامل چاه­های عمیق نام گرفت. این عامل حدود 9/19 درصد از تغییرات واریانس کل را تبیین می­کند. عامل چاه­های نیمه عمیق به عنوان عامل سوم مدیریت آب کشاورزی در نظر گرفته شد که حدود 1/14 درصد از تغییرات واریانس کل را تبیین می­کند. در این عامل شاخص­های نسبت آبدهی چاه­های نیمه عمیق به تعداد چاه­های نیمه عمیق و میزان تخلیه سالانه چاه­های نیمه عمیق به ازای هر ده هکتار اراضی آبی دارای بار عاملی بزرگتر از 5/0 بودند.

   نتایج بدست آمده در مورد مشکلات مدیریت منابع آب تا حدود زیادی با نتایج بدست آمده از مطالعه محمدی (1386) همخوانی داشته است. هم­چنین صبوحی (1386) نیز در مطالعه خود نتیجه گرفته بود راه­کار بهره­برداری صحیح از آب­های زیرزمینی نسبت به گزینه­های دیگر امکان رسیدن به بهره­برداری پایدار را فراهم می­کند که با نتایج بدست آمده در این مطالعه مطابقت دارد.

    با توجه به اهمیت منابع آب زیرزمینی از دید کارشناسان و کشاورزان پیشنهاد می­شود در حفظ و تغذیه سفره­های آب زیرزمینی کوشش و اهتمام لازم به عمل آید. در این زمینه افزایش آگاهی کشاورزان از اهمیت آب­های زیرزمینی از طریق استفاده از بروشورهای ترویجی، تلویزیون، رادیو و سایر وسایل ارتباط جمعی، کلاس­های آموزشی و ... می­تواند مفید واقع شود. رفع مشکلات و نارسایی­های کانال­های سنتی از طرق مختلف مانند کنترل علف­های هرز و مبارزه با آن­ها پیش از  گسترش و شیوع آن­ها، تغییر کانال­های خاکی به کانال­های بتنی می­تواند به بهبود انتقال آب کمک نماید. با توجه به اتلاف زیاد آب در روش­های سنتی آبیاری که در منطقه رایج است بنابراین به منظور افزایش راندمان آبیاری، استفاده از      سیستم­های آبیاری تحت فشار ضروری به نظرمی­رسد. بدین منظور تشویق و آگاه ساختن کشاورزان از مزایای این سیستم­ها از یک طرف و حمایت های مالی و اعتباری از جانب ارگان­های ذیربط از سوی دیگر به این امر کمک می­کند.

    با توجه به ارتباط بین مدیریت آب و توسعه کشاورزی، کاهش میزان تخلیه چاه­ها و استفاده بهینه از آب­های سطحی در جهت افزایش سطح زیر کشت آبی موجبات بهبود مدیریت منابع آبی در منطقه را به دنبال خواهد داشت.

   با توجه به اولویت دادن کارشناسان و کشاورزان به امر مشارکت در مدیریت آب کشاورزی می­توان با مشارکت دادن کشاورزان در امر مدیریت آب و واگذاری مسئولیت­های مختلف به خود آن­ها، مسئولیت­پذیری بهره­برداران را افزایش داده و آن ها را در امر مدیریت آب سهیم کرد. بسترسازی لازم برای ایجاد تشکل­هایی مانند تعاونی­های آب­بران می­تواند در مشارکت گروهی کشاورزان نقش اساسی را ایفا کرده و به عنوان بازوهای فکری و اجرایی سازمان­های ذیربط در تحقق هر چه بهتر و سریعتر مدیریت آب عمل کنند.

منابع مورد استفاده

بی­نام، 1378. مطالعات مرحله اول دشت تبریز. مهندسین مشاور قدس نیرو. جلد دوم، وزارت نیرو.

پورزند ا، 1381. بهبود مدیریت مصرف آب اولین گام برای دستیابی به امنیت غذایی. صفحه­های 467- 455 مجموعه مقالات یازدهمین سمینار کمیته ملی آبیاری و زهکشی. 25 الی 26 آبان، تهران.

حسین زاد ج، 1383. تعیین روش مناسب قیمت­گذاری آب در بخش کشاورزی (مطالعه موردی سد و شبکه علویان). رساله دکتری، دانشکده کشاورزی، گروه اقتصاد کشاورزی، دانشگاه تهران.

سیار ایرانی ک، 1383. ضرورت اهمیت بهینه­سازی مصرف آب کشاورزی و تغییر مدیریت تقسیم و توزیع آب از دولتی به خصوصی. صفحه­های 199-196 مجموعه مقالات اولین همایش بررسی مشکلات شبکه­های آبیاری، زهکشی و مصرف بهینه آب کشاورزی. 9 الی 10 خرداد، تهران.

صبوحی م، سلطانی غ و زیبایی م، 1386. ارزیابی راه­کارهای مدیریت منابع آب زیرزمینی (مطالعه موردی دشت نریمانی در استان خراسان). علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، سال یازدهم، شماره اول (ب). صفحه­های 475 تا 484.

عزیزی ج، 1380. پایداری آب کشاورزی. فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال نهم، شماره 36. صفحه­های  113 تا 136.

فرزام پور ا، 1380. بررسی چالش­های مدیریت آب کشور. برنامه و بودجه، سال ششم، شماره 8-7. صفحه­های 58 تا 122. 

محمدی ی، 1386. تحلیل زمینه­ها و سازوکارهای مدیریت آب کشاورزی در شهرستان زرین­دشت، استان فارس. پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده اقتصاد و توسعه کشاورزی، گروه ترویج و آموزش کشاورزی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

منصورفر ک، 1388. روش­های آماری. دانشگاه تهران. 

نوری اسفندیاری ا، 1385. چالش­ها و راه­کارهای مدیریت مالی بخش آب. مجله برنامه و بودجه، شماره 64، صفحه­های 3 تا 37.

هومن ح ع، 1385. تحلیل داده­های چند متغیری در پژوهش رفتاری. چاپ دوم، انتشارات پیک فرهنگ، تهران.

Chow VT, Maidment DR and Mays LW, 1988. Applied Hydrology. Mc Graw Hill.

Cia X, McKinney DC and Rosegrant MW, 2003. Sustainability analysis for irrigation water management in the Aral Sea region. Agricultural Systems 1043-1066.

Forrest TI, 2002. Principles of On-Farm Water Management. Cooperative Extension Services, Institute of Food and Agriculture Sciences, University of Florida. Florida.

Heaven S, Koloskov GB, Lock AC and Tanton TW, 2002. Water Resource Management in the Aral Basin: A River Basin Management Model for Syr Darya. Natural Resources and Infrastructure Division, United Nation, Santiago Chile.

Mariolakos I, 2007. Water resources management in the framework of sustainable development. Desalination 213: 147-151.

Namara RE, Hanjra MA, Castillo GE, Munk Ravnborg H, Smith L and Van Koppen B, 2010. Agricultural water management and poverty linkages. Agricultural Water Management 97(4): 520-527.